V. J. Radojević - Jedna stara srpska kuća

K O D K I C O Š A

Vladimir J. Radojević

JEDNA STARA SRPSKA KUĆA


Zrno po zrno, eto pogača; kamen po kamen, eto palača. - Tako veli narodna mudrost, a drukčije ne može ni biti. Velike stvari sastavljene su iz sitnica; mnogi delići sačinjavaju celinu. Otuda, ko bi hteo iz delića stvarati kakvu celinu, treba da poznaje te deliće. Ko bi, na priliku, pokušao da iznese celu sliku našega narodnoga života u prošlosti, valjalo bi mu da poznaje i u nju unese mnoge i mnoge sitnice, koje usamljene, reklo bi se, ne vrede ništa, ali ukupno vrede mnogo, jer udružene predstavljaju potpunu sliku narodnoga života. - Ali, kamo tih očiju, koje će sve videti i staviti onde gde mu je mesto? Kamo tih sitnica iz prošlosti?! -
Kolo vremena jurilo je i juri, odvlačilo je i odvlači u tamu prošlosti i večiti zaborav sve što savremene oči ne vide, savremene ruke ne sklone i ne sačuvaju za poznija pokoljenja. Ono je mnoge i mnoge, za potpunost slike narodnoga života, dragocene sitnice daleko zanelo, i mi ih nikad više nećemo videti. Njihovi savremenici - bez čijih se očiju ne može lako gledati u prošlost - ili ne bejahu kadri da uoče važnost njihovu, ili im suviše burni događaji, naročito za poslednjih pet vekova, ne dadoše da ih sačuvaju; tek mi ih danas nemamo. I može se dosta pouzdano reći, da mi danas gledamo u svoju prošlost, kao kad bismo gledali kroz male rupice u kakvu neosvetljenu zgradu bez prozora. Pa, je li čudo, što ne znamo kakav je bio život našega naroda u prošlosti? - A kao god što mi danas naprežemo oči, da u tami prošlosti nazremo kakvu sitnicu, i kao god što mi danas grozničavo prelistavamo kakvo novopronađeno staro jevanđelje, časlovac, oktoik ili budi koji književni spomenik, ne bismo li našli kakvu bilo belešku, koja se odnosi na život naših starih; - tako će isto doći vreme, kad će naši mlađi, zarad svoje potrebe, prelistavati naše knjige, te po njima tražiti zapisane sitnice i smatrati ih kao dragocenosti; doći će vreme kada naši potomci naše doba neće moći gledati na svoje, već na naše oči; doći će vreme, kada će mnogih i mnogih sitnica našega vremena nestati, pa će se naši potomci moći koristiti samo onim što mi uočimo i sačuvamo od pogibije. A mi smo i dužni i pozvani da što više vidimo i da sačuvamo što više podataka o svome vremenu.
Kako je "Karadžić" uzeo na se zadatak da prikuplja i za potonje naraštaje čuva sve ono iz čega bi se mogao videti život srpskoga naroda, - to neka mu svaki čitalac zapiše i pošlje na čuvanje onoliko sitnica iz narodnoga života, koliko ko može i miluje, pa će time ispuniti jednu od najsvetijih dužnosti prema potomstvu. "Karadžić" će tada predstavljati dragoceni zbornik za poznavanje narodnoga života, a potomci nam neće lutati po tami prošlosti, niti izgledati tuđince da ih izvedu na videlo. Toga radi i opisujem ovde jednu staru srpsku kuću, građenu pre stotinu godina To je

Brvnara moga pokojnoga dede Radoja Gavrilovića - Pejovića, iz Poskurica, u okr. kragujevačkom. - Brvnara se zove s toga što je načinjena od brvana. Izgledala je ovako: na zemlji je u obliku pravougaonika, oko 8 : 5 metara postavljen temelj, od običnog lomljenog kamena, jedva nešto malo ukopan u zemlju, a nazidan samo toliko koliko da se izravna zemljište koje je ka istoku nagnuto od prilike 3-5 stepeni. Po temelju su položene i na uglovima ukrštene četvrtaste, 3 : 3 desimetra debele, rastove grede, temeljnjače, koje su u krstovima međusobno uhvaćene i utvrđene zarezima. Jedna od poprečnih temeljnjača, poklopnica, ozgo je podublje užljebljena na oba kraja, onde gde se s drugim dvema ukršta, a u oba žljeba kulacima su utvrđena dva upravna direka, koji po jednoj strani celom dužinom imaju u susret okrenute žljebove, a po drugoj do nje tako su isto ižljebljeni od vrha ozgo pa do nad vrata. One druge dve duže temeljnjače, što se sa ovom ukrštaju, užljebljene su na po dva mesta, i to na jednom mestu baš uz direk, a na drugom podalje za širinu vrata. U ove žljebove utvrđeni su direci, kao i oni na uglovima, te po dva služe kao dovratnici (koji se moraju i namestiti odmah čim se temeljnjače nameste). Unutrašnji dovratnik ižljebljen je po celoj dužini jedne strane. Pošto su utvrđeni dovratnici, onda su po temeljnjačama nasatice položena tesana rastova, oko 1 : 3 desimetra debela brvna, koja su sa obe strane, upravno na širinu - po debljini - zarezana, te se tim zarezima uzajamno hvataju i drže u krstovima, da se ne razmaknu (ćert, ućertiti). Na drugom kraju su uzdužna brvna samo zastrugana, te načinjeni kulaci, koliko su i brvna široka, pa su kulaci umetuti u pomenuti žljeb unutrašnjeg dovratnika. Ona poprečna brvna, po jednoj kraćoj temeljnjači, tih zaseka nemaju, nego su na oba kraja zarezana, te se hvataju sa uzdužnim brvnima, a poprečna brvna pak sa one strane, gde su na uglovima direci, nisu ni zarezivana ni ukrštana, već samo kulacima umetuta u pomenute žljebove upravnih direka na uglovima. Tako su se ređala brvna do iznad vrata, pa su onda po dužini udarena dva brvna, užljebljena kao i temeljnjače na po dva mesta, te su tim žljebovima uhvatila gornje kulake dovratnika, a kulaci brvana umetuti su u kraće žljebove ugaonih direka. Po tom je udareno još po jedno brvno, kao i ova što su, pa je sve završeno pojasevima, t. j. gredama zarezanim i ukrštenim onako kao i temeljnjače, ali tako da jedna stojim žljebovima hvata gornje kulake ugaonih direka. Po ovim su gredama popreko nameštene, opet zarezima utvrđene, potanje rastove grede, tavanjače, po kojima su pljoštimice poređane podebele rastove daske, koje čine oko 1.80 met. visok tavan. Na pojasevima su su podignuti i zarezima utvrđeni rogovi, koji su ozgo spojeni jednom potanjom, sa dve strane celom dužinom izljebljenom gredom - slemenjačom (venčanicom), a prema njoj paralelno su za rogove naokolo prikovane tanje gredice - venčanice (žioke) u šest reda, koje na sebi nose drveni pokrivač - šindru. To su oko 3, santimetra debele, 20-30 cm. široke i oko 100 cm. dugačke, rastove daske, od kojih je svaka s jedne strane po dužini ižljebljena, a s druge stanjena, te kad se pljoštimice nameste po venčanicama, onda se ona oštra ivica umetne u žljeb druge daske i prikuje za venčanice kovanim gvozdenim klincima. Ovako su daske namestane i prikivane, počev ozdo od strehe, pa gore do slemenjače, ali tako da donji krajevi gornjega reda pokrivaju gornje krajeve donjega reda, kako bi se voda slivala s daske na dasku, ne zadržavajući se nigde, a gornja ivica najvišega reda umetuta je u pomenuti žljeb slemenjače. Severo-istočni krajni rog nagnut je prema slemenjači - tavanu, od prilike, za 35-40 stepeni, a jugo-zapadni je upravan, te otuda gornju površinu kuće - krov - sačinjavaju tri površine, od kojih su dve nepravilni četvorougaonici - rapezi, gotovo pod pravim uglom, - a treća je pravilan ravnokraki trougao. Sa četvrte strane pod upravnim rogom tavan je zatvoren na kalkan, t. j. potanjim brvnima, čiji su krajevi umetuti u žljebove onih gredica što grade rog nad kalkanom i malih dovratnika onih vratanca kojima se ide na tavan, te se čini da je tako produženo ono donje platno sve do roga. - Dve grede tavanjače užljebljene su na po dva mesta na rastojanju oko dva metra, te su u te žljebove kulacima utvrđena četiri direka, dijagonalno nagnuta jedan prema drugom, a pomoću žljebova i kulaka, jedan za drugi utvrđena kraćim podebljim drvenim pregačama; gore su izvedeni iznad krova za 40 cm., a svedeni do na 80 cm.; između direčica su utvrđene drvene pregače, oko kojih je upletena čatma, koja je iznutra olepljena dobro ugaženom zemljom, pomešanom s nešto pleve. To je dimnjak (odžak), a u isto vreme i najglavniji prozor. Na oba uzdužna platna nalaze se, jedan prema drugom, dva otvora za vrata. 1 : 1.60 metra širine - visine. Vrata su načinjena na kušake od debelih rastovih dasaka. Prva daska je gore i dole tako srezana da su pri kraju kao njeno produženje, ostale dve obličice, pa je donja obrezana, te je od nje načinjena petica (kao polovina guščijeg jajeta), koja je umetuta u malu jamicu, izdubljenu pored dovratnika u temeljnjači, te se na njoj pri otvaranju i zatvaranju vrata vrte, a gornja je oblica obuhvaćena zarezom jedne drvene prečage, koja je utvrđena za brvno i gornji prag, te drži vrata da ne padnu. Jedna se vrata iznutra zaključavaju drvenom ključanicom, a na drugim je spolja samo gvozdena reza, koja se namiče na gvozdeni, u dovratnik ukucani, klinac, ali se ne zaključava. Za dovratnike su prema gornjoj i donjoj ivici vrata utvrđeni pragovi, a pred vratima je namešten s polja pločast kamen, na koji se nogom staje, kad se u kuću ulazi ili iz nje izlazi. Glavna vrata su okrenuta jugo-istoku, pravo na ulicu i otvaraju se u desno, a sporedna su okrenuta severo-zapadu, u dvorište (avliju) iza kuće, i otvaraju se u levo. Na istim platnima, gde su i vrata, razrezana su do polovine širine po dva brvna, te su načinjena, jedan prema drugom, dva kvadratna otvora - dva prozorčića, po 2.25 - 2.50 desimetara, koji su leti uvek otvoreni, a zimi zatvoreni hartijom - pendžerlijom. No glavna količina svetlosti, očekuje se kroz dimnjak i vrata. Dok su brvna slagana, pomazivana su po dodirnim površinama goveđom balegom i pšeničnim testom, te je tim sprečeno jače strujanje vazduha između brvana. Cela kuća je dijagonalno okrenuta istok- zapad - sever-jug.
Kad se uđe u kuću na glavna vrata, vidi se, upravo ispod dimnjaka, malo ukopano, kamenjem ograđeno ognjište, malo ne na sredini cele kuće, na kome gori svakad velika vatra, a nad njom vise gvozdene verige o verižnjači (podeblja oblica), utvrđenoj za osnovicu dimnjaka. S desne strane je brvna utvrđena drvena polica sa tri pregrade, od kojih je donja visoka od zemlje za jedan metar. To su dve podebele daske, gore provučene kroz proreze na tavanicama i utvrđene klinovima, a dole su po dužini probušene na tri mesta, te su tu jednim krajem utvrđeni podeblji četvrtasti drveni klinovi, koji su drugim krajem utvrđeni za brvna. Po klinovima su položene široke rastove daske, na koje se ostavljaju oni sudovi što se svakodnevno upotrebljavaju, i druge sitnice i lakše stvari. A da sve to ne bi spadalo s police, sa strane je nasatice nameštena prema svakoj pregradi - polici - oko 2 decimetra široka daska. Ove daske, kao i one upravne, što drže celu policu, rezane su i šarane na razne načine i po ivicama i po širini, te tu ima i krugova, i zvezda, i Solomunovih slova, i zubaca, i vijuga,, i krstova i t. d. - Dole pod policom, sasvim od nje odvojeno, na trupcima je široko, debelo brvno - klupa, na koju se spuštaju teže stvari, kao sudovi s vodom, krupice soli, bakrači, stupa i t. d. - Nad policom je drškom za gredu zadenut tiganj. - Pred nama, pored sporednih vrata uza sama brvna su naćvarom pokrivene naćve, uzdignute na nogarima za jedan metar. Nogari su drveni, lepo izrađeni i pokretni, a ozgo su na njih nameštene, kao poveće korito, od lipova drveta izdubljene i lepo srezane naćve, i u njima drveni lopar, drvena mešaica - kutlača - i gvozdena struška. - Pod naćvama su crepulje, a iznad naćava o klinu visi sito. - Levo od naćava, pod samim tavanom, je na klinovima druga polica, samo od jedne horizontalne daske, na koju se ostavljaju sitnije stvari, kao tamjan, sveća, kadionica, kakva jabuka, dunja, itd., a ispod police su u brvna utvrđeni klinovi o kojima visi slanica, trojanka (kotarica s tri pregrade), torbice s raznim semenom itd. S leve strane, uza sama brvna, s kraja u kraj je oko 80 cm. visoka klupa za sedenje, načinjena od najdebljega brvna, čija su oba kraja ukrštena s temeljnjačama i ispala u polje za 30-40 cm. - Za klupu je zadenuta okrugla sofra, koja se odatle diže samo kad se upotrebljava. - Nad kupom su ovde-onde udareni u brvna drveni klinovi o kojima visi oružje (srebrnjaci, duga puška - latinka, arnautka, garabilj), kubure, gusle, listovi i t.d. a ima ih i zališnih, te se o njih veša i drugo što prema potrebi. - Oko vatre i pored brvana su poređane male tronožne stolice za sedenje kod ognjišta. U brvna su prema vatri sa obe strane ukucani klinovi, o koje se vešaju polutke slanine, a pod tavanom su oko dimnjaka utvrđene motke za sušenje pastrme. Sem toga, u kući se nalaze i druge sitnije stvari, koje su tu stalne ili privremene, kao n. pr. kukač (žarač), vatralj, tučak, rešeto, sekirče ili sekira, i to sve na svom mestu.
Oko kuće su poređane druge, podlačkom pokrivene građevine - suvote, zgrade, kao što su: koševi (dva) i ambar za žito, ćiler za mrs i beli smok i one sudove što se upotrebljavaju samo kad ima gostiju, mlekar od pruća opleten kao i koš, ali mali i uzdignut na četiri sošice, te se u njemu razliva mleko, dve kleti za haljine i burad s vinom i rakijom što nije u podrumu ili kačari. Sve je to ograđeno prošćem, a na ogradi su dve kapije, te jedna vodi na put, a druga u votnjak. Građevine za stoku, a tako i kačara i podrum, bile su podalje od kuće, te stoga nisu obuhvaćene u avliju. -
Eto, takva je izgledala jedna srpska kuća, koja se ubrajala u najbolje svoje vršnjakinje, ali koja u isti mah spada i u poslednje po postanku, jer naskoro po tom brvnare su zamenjene čatmarama. Tih kuća bez sumnje još ima ovde-onde, ali su, mahom danas prerušene, obučene su u kulturno ruho: prerađene su, olepljene i prorezani veći prozori, krovovi spušteni i pokriveni ćeramidom, a mahom se danas upotrebljavaju za ostavku ili za mešanje i kuvanje leti. Njih treba istraživati i opisivati, jer se u njima razvijao onaj duh kojim su bili zadahnuti tvorci današnje Srbije. One nisu zaslužile potpunu propast, - potpuni zaborav, jer su bile vesela središta, gde se u društvu vežbao um narodni; ne treba ih zaboraviti, jer su bile prva mesta za zbor i dogovor i prva mesta za bogomolju.



Karadžić
List za srpski narodni život, običaje i predanje
izdaje i uređuje
Tihomir R. Ðorđević
Broj 2. i 3.
U Aleksincu, Februara i Marta 1901.
God. II

Nazad